Οἱ φιλελεύθεροι (μὲ τὴν εὐρωπαϊκὴ ἔννοια τοῦ ὅρου) καὶ οἱ σοσιαλιστὲς πιστεύουν ὅτι στὴν οἰκονομικὴ δραστηριότητα ἐκφράζεται ἡ οὐσία τοῦ ἀνθρώπου. Γι’ αὐτὸ πιστεύουν ὅτι ἡ πιὸ παραγωγικὴ τάξη πρέπει νὰ ἀναλάβει καὶ τὴν πολιτικὴ καθοδήγηση (κι ἂς διαφωνοῦν γιὰ τὴν ταυτότητά της). Γι’ αὐτὸ τελικὰ καὶ οἱ δύο θέλουν νὰ προστατέψουν τὴν οἰκονομικὴ σφαίρα ἀπὸ τὴν πολιτικὴ (ὄχι μόνον οἱ φιλελεύθεροι). Ἡ ἀντίθετη παράδοση συζητᾶ σὲ διαφορετικὴ βάση. Ὁ Ἕγελος θεωρεῖ (ὅπως ἀργότερα καὶ ἡ Ἄρεντ) ὅτι στὴν πολιτικὴ ἐλευθερία ἐκφράζεται ἡ οὐσία τοῦ ἀνθρώπου καὶ γι’ αὐτὸ θέλει νὰ προστατευτεῖ ἡ πολιτικὴ σφαίρα ἀπὸ τὴν οἰκονομική. Δὲν πιστεύει ὅτι ἡ ἱστορία τελείωσε. Ἄλλος ἥλιος «ἀνατέλλει» τὸ 1806 καὶ ἄλλος «δύει» τὸ 1821. Ὑπάρχουν δύο ἥλιοι. Ὁ Ἕγελος πιστεύει ὅτι ἕνας νέος κόσμος γεννιέται, παρ’ ὅλο ποὺ ἐμεῖς διαθέτουμε ἀκόμα κυρίως ἔννοιες τοῦ παλαιοῦ γιὰ νὰ τὸν περιγράψουμε. Στὸν κόσμο ποὺ μόλις ἀνατέλλει θὰ πραγματωθεῖ ἡ «ἔννοια τοῦ δικαίου» μὲ τὴν ὑπαγωγὴ τῆς οἰκονομίας στὴν πολιτική. Ὁ Μὰρξ φαίνεται νὰ ἀσπάζεται τὸ πρῶτο πλαίσιο σκέψης, ἀλλὰ στὴν πραγματικότητα ἀσπάζεται τὸ δεύτερο. Ἀλλιῶς δὲν θὰ περίμενε νὰ «καταργηθεῖ» ἡ ἐργασία.
* Ο Γιώργος Φαράκλας είναι καθηγητής πολιτικής φιλοσοφίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.