Στα 1908, ο μαρξισμός ήταν ακόμα υπό διαμόρφωση. Ο Ένγκελς, ο οποίος συνέβαλε όσο κανένας άλλος στη δημιουργία του ορθόδοξου μαρξισμού, είχε πεθάνει 13 χρόνια πριν, το 1895. Η ευρωπαϊκή Σοσιαλδημοκρατία στηριζόταν κυρίως στον χαρισματικό Γερμανό, Καρλ Κάουτσκυ, και στον Ρώσο φιλόσοφο, Γκεόργκι Πλεχάνοφ, για να αντλήσει επιχειρήματα υπέρ του ενγκελσιανού μαρξισμού. Στη Ρωσία, το Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα (ΣΔΕΚΡ) είχε χωριστεί σε δύο ομάδες, τους Μπολσεβίκους και τους Μενσεβίκους. Στην πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα ξέσπασε μια έντονη φιλοσοφική διαμάχη εντός της Μπολσεβίκικης τάσης του ΣΔΕΚΡ σχετικά με το εννοιολογικό πλαίσιο της υπό διαμόρφωση μαρξιστικής φιλοσοφίας. Στο παρόν δοκίμιο, αφού παρουσιάσω τις συνθήκες υπό τις οποίες ο Βλαδίμηρος Λένιν αναγκάστηκε να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία, γράφοντας το βιβλίο Υλισμός και Εμπεριοκριτικισμός: Κριτικά Σχόλια σε μια Αντιδραστική Φιλοσοφία (εφεξής Υ&Ε), θα επιδιώξω να αναλύσω την κριτική του Λένιν στον ιδεαλισμό ως «αντιδραστική φιλοσοφία». Εδώ είναι ο οδικός χάρτης. Στην ενότητα 2, παρουσιάζεται η γενεαλογία του Υ&Ε. Ειδικότερα, παρουσιάζεται ο εμπειριο-μονισμός του Μπογκντάνοφ και η υπεράσπιση του υλισμού από τον Πλεχάνοφ. Ο κύριος όγκος της ενότητας 2 αφορά τους λόγους που οδήγησαν τον Λένιν να εγκαταλείψει την αρχικά ουδέτερη στάση του απέναντι στη φιλοσοφική διαμάχη και να αναλάβει, κατ’ αποκοπή, την υπεράσπιση του υλισμού γράφοντας τον Υ&Ε. Στην ενότητα 3 αναλύεται η φιλοσοφική δομή του Υ&Ε. Αναδεικνύεται ότι ο Λένιν απλώς υπέθεσε, χωρίς απόδειξη, την κρίση ότι ο ιδεαλισμός είναι «αντιδραστική φιλοσοφία». Ειδικότερα, συζητείται η θέση του Λένιν ότι ο ‘φυσικός’ ιδεαλισμός αποτελεί μια εκλεπτυσμένη εκδοχή του φιντεϊσμού, η οποία κρίνεται έωλη. Στην ενότητα 4, η προσοχή επικεντρώνεται στην αμφιλεγόμενη διάκριση μεταξύ απόλυτης και σχετικής αλήθειας.
In 1908, Marxism was still taking shape. Engels, who contributed more than anyone else to the formation of orthodox Marxism, had died thirteen years earlier, in 1895. European social democracy relied primarily on the charismatic German Karl Kautsky and the Russian philosopher Georgi Plekhanov for arguments in support of Engelsian Marxism. In Russia, the Social Democratic Labour Party had split into two factions: the Bolsheviks and the Mensheviks. In the first decade of the twentieth century, an intense philosophical dispute broke out within the Bolshevik faction of the RSDLP concerning the conceptual framework of the emerging Marxist philosophy. Ιn this paper, after presenting the conditions under which Vladimir Lenin was forced to engage with philosophy, writing the book Materialism and Empirio-criticism: Critical Comments on a Reactionary Philosophy (hereafter M&E), I aim to analyze Lenin’s critique of idealism as a “reactionary philosophy”. Here is the roadmap. Section 2 outlines the genealogy of M&E. In particular, it presents Bogdanov’s empiriomonism and Plekhanov’s defense of materialism. Section 2 is mainly devoted to the reasons that led Lenin to abandon his initially neutral stance toward the philosophical dispute and to take up, decisively, the defense of materialism by writing M&E. Section 3 analyzes the philosophical structure of M&E. It is shown that Lenin merely assumed, without demonstration, the claim that idealism is a “reactionary philosophy.” In particular, Lenin’s position that “natural” idealism is a refined version of fideism is discussed and judged unfounded. Section 4 focuses on the contested distinction between absolute and relative truth.
* Ο Στάθης Ψύλλος είναι καθηγητής Φιλοσοφίας της Επιστήμης και της Μεταφυσικής στο Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του ΕΚΠΑ.