Σύμφωνα με πολλούς μελετητές, μια πιο δίκαιη κατανομή της γης, καθώς και η επικράτηση της βιομηχανίας έναντι του αγροτικού τομέα, φαίνεται να συνδέεται στενά με την ανάπτυξη και επέκταση του δημόσιου σχολικού συστήματος που έλαβε χώρα στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Η άποψη αυτή βασίζεται στη λεγόμενη υπόθεση της συμπληρωματικότητας μεταξύ των βιομηχανικών δραστηριοτήτων και των ανθρώπινων δεξιοτήτων, σύμφωνα με την οποία το βιομηχανικό κεφάλαιο και η αγροτική γη χαρακτηρίζονταν από διαφορετικούς βαθμούς συμπληρωματικότητας με την ανάπτυξη του ανθρώπινου κεφαλαίου. Έτσι, από τη μια πλευρά, η ελίτ των μεγάλων γαιοκτημόνων εμφανιζόταν συχνά απρόθυμη να προωθήσει τη μαζική δημόσια σχολική εκπαίδευση, ενώ, από την άλλη πλευρά, η ανερχόμενη αστική τάξη αντλούσε σημαντικά οικονομικά οφέλη από την είσοδο στην παραγωγική διαδικασία ενός καλύτερα εκπαιδευμένου και καταρτισμένου ανθρώπινου δυναμικού, υποστηρίζοντας κάθε ριζοσπαστική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Σε αυτό το πλαίσιο, η παρούσα μελέτη αποτελεί την πρώτη εμπειρική προσπάθεια να διερευνηθεί η σχέση μεταξύ δικαιότερης κατανομής της γης και ανάπτυξης του σχολικού εγγραμματισμού στην Ελλάδα κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, αντλώντας πληροφορίες από τις επίσημες απογραφές του Βασιλείου της Ελλάδος για τα έτη 1870 και 1879 (Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της ΕΛΣΤΑΤ). Τα αποτελέσματά μας επιβεβαιώνουν την ήδη υπάρχουσα διεθνή βιβλιογραφία, υποδεικνύοντας μια θετική και στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ δικαιότερης κατανομής της γης και επιπέδων του σχολικού εγγραμματισμού στην Ελλάδα κατά τα έτη 1870 και 1879. Αντίθετα, η «προσκόλληση» του εργατικού δυναμικού στις αγροτικές δραστηριότητες έναντι της βιομηχανίας και του εμπορίου βρέθηκε σημαντικά αρνητικά συσχετισμένη με τα επίπεδα του εγγραμματισμού στην Ελλάδα κατά την ίδια χρονική περίοδο. Η συνύπαρξη αυτών των δύο αντίρροπων δυναμικών καταδεικνύει αφενός τον θετικό ρόλο που διαδραμάτισε η ενίσχυση της μικρομεσαίας οικογενειακής αγροτικής ιδιοκτησίας στην Ελλάδα στην ανάπτυξη του σχολικού εγγραμματισμού κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και αφετέρου τη συρρίκνωση και υποβάθμιση της δημόσιας σχολικής εκπαίδευσης στις περιοχές εκείνες όπου η συγκέντρωση του εργατικού δυναμικού στις διάφορες αγροτικές δραστηριότητες υπερίσχυε έναντι εκείνης στα «σύγχρονα» μη αγροτικά επαγγέλματα.
* Ο Τρύφωνας Λεμοντζόγλου είναι Διδάκτωρ Οικονομικών του Πανεπιστημίου της Σιένα, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής-Υπότροφος ΙΚΥ στην Εφαρμοσμένη Οικονομική Ιστορία στη Σχολή Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.